Азақстан Республикасының салық жүйесі

Мемлекет бойынша төленетін салықтар, алымдар, баждар және басқа төлем түрлері, оларды тағайындау, есептеу, төлеу принциптері мен тәртібі, салықтық бақылаудың формалары мен әдістері, салық төлеушілер жәш салықтык кызмет органдарының құкықтары мен міндеттер жиынтығы мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Біздін елдің салык жүйесін жасау жалпы әлем бойынша салык жүйелерін құрудың құрылымы мен принциптеріне сәйкес, ал ерекшелігі тек қана республиканың мемлекеттік жайласты-рушылықтың біртүтас сипатына байланысты, себебі мұндай жайластырушылық бюджет түрлері бойынша салық түсімдерді қатаң бөлінуін талап етеді.

Қазақстан Республикасының салық жүйесінің құру негізінде келесі принциптер жатыр:

• әділеттілік, яғни салықтық ауыртпалық мүмкіншілік болса тең бөлісу;

• түсініктілік, яғни әрбір салық төлеушіге салық жүйесі түсінікті болады және салықтарды есептеу мен төлеу тәртібін өз еркімен жою мүмкіншілікті жібермеу;

• бейтараптылық, яғни әр түрлі экономикалық шешімдер қабылдауға мүмкіншілік болса салықтар әсер етпеуі тиіс;

• оцтайлы, яғни салық әкімшілігі бойынша шығындардың неғүрлым темен болуы;

• тиімділік, яғни салықтардың іс-әрекеттенуі елдің экономикалық өсуіне себепші болуы тиіс.

Республика бойынша әрекеттегі салык жүйесінің келесілердей сипаттары бар:

• құқыктық негіз, тұрақтылық және кірісті бөлісу мен қайта бөлісуге байланысты барлық экономикалық қатынастарды қамту. Барлық салықтар мен алымдарды енгізу және болдырмауы тек қана биліктің мемлекеттік органдарымен іске асыру;

• салықтарды есептеу мен жинаудың бірыңғай механизмі және бірыңғай принциптерінің болуы. Барлық салықтар мен алымдар бойы Қаржы министрлігі тарапынан бірыңғай бақылау жүргізу;

• салық төлеудің дәйектілігі мен заңнамалар бекіткен айқын салық күнтізбесінің болуы;

• салық төлеушілерге тең талаптар мен тең шарттар жасау;

• салықтардың турашыл және жанама түрлерінің тіркесімі;

• ең алдымен жеке тұлғаларға емес заңды тұлғаларға салық салу;

• жауапкершіліктің каржылық, әкімшілік және кылмыстық шараларын қоса салықтық заңнамаларды бұзғаны үшін санкция:

• салық төлеушілердің сұраулары бойынша бюджетке салықтар мен алымдар төлеуге мәулет алу мүмкіншілігі.

Республикада Салық кодексіне сәйкес салық салудың келесі негізгі принциптері бар: салык және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айкындығы, әділдігі, салык жүйесінің біртүтастығы мен салык заңнамаларының жариялылығы.

Салық салудын міндеттілігі принципінің талабы бойынша салык төлеуші салык заңнамаларына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемі мен тағайындалған мерзімде аткаруы тиіс.

Салық салудын айқындық принципі - салықтық заңнамаларда салық төлеушінің салык міндеттемелерінің барлық негіздері мен пайда болуы, атқару мен болдырмауының тәртіптерін тағайындауын талап етеді.

Салық салудың әділдік принципі - елдегі салық салу бәріне ортақ және міндетті болуын көрсетеді және де жекеленген сипатта салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салың салудың біртұтастық принципі - салық жүйесінің бірлестігіне негізделеді және салық салу елдің барлык аумағында барлық салық төлеушілерге бірыңғай болуын жария етеді.

Жариялылық принципі - салық салуды реттейтін барлық нормативтік құкыктык актілер міндетті түрде ресми басылымдарда жариялануын талап етеді.

Қазақстан Республикасында Салық кодексінде тағайындалған бюджетке төлейтін салықтар мен баска да міндетті төлемдер әрекет етеді. Салықтардың ішінде турашыл және жанама салықтарды айырады. Жанама салықтарға акциздер мен қосылған құн салығы (ҚҚС) жатады.

Бюджет кірістерінің ішіндегі ең жоғары үлес салмағын алатын салық - ол корпорациялық табыс салығы. Бұл салык түрі 2014 жылдан бастап республикалық бюджетке заңды тұлғалар (резиденттер мен республикада өз әрекеттін іске асыратын резидент еместер) төлейтін негізгі салықтардың бірі болып есептеледі. Корпорациялық табыс салығы салынатын объект болып салық салынатын табыс, төлем көзінен ұсталатын салык және республикада өкілетгі мекеме арқылы өз әрекетін атқаратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы табылады.

Жылдық жиынтык табыс пен шегерімдер арасындағы айырмасы салық салынатын табыс мөлшерін көрсетеді. Жылдык жиынтық табыс көлемін салық төлеушінің табыстарының барлық түрлерінің қосындысы құрайды. Мұндай табыстар түрлерінің түсініктемелері мен сипаттамалары, есептеу мен салық салу тәртіптері Салық кодексі мен басқа да салық салу жөніндегі нормативтік құқықтық актілерде толық көрсетілген және тағайындалған.

Салық төлеушінің алған жылдык жиынтық табысынан кейбір кірістерді алу аркылы ол түзетіледі. Мұндай кірістердің түрлері салықтық заңнамаларда тағайындалған. Жылдық жиынтық табыстың түзетілген соммасынан шегерімдер алынады, яғни салық төлеушшін осы табысты алуға жүмсалған шығындары. Ондай шығындардың тізбесі салықтық заңнамаларда толық келтірілген.

Шегерімдерден алғаннан қалған салык салынатын табыс-тың сомасы келесі шығындарды алу арқылы 2%-тік мөлшерде түзетіледі:

• салық төлеушінің әлеуметтік сала объектісін ұстауға нақты
жұмсалған шығындар;

• коммерциялық емес үйымдарға тегін берілген мүлік;

• заңнамаларға сәйкес жеке түлғаларға көрсетілген адрестік
әлеуметті жәрдем.

Түзетілген салық салынатын табысқа 30% мөлшерлемемен, ал негізгі өндіріс құралыжер болатын жағдайда— 10% мөлшерлемемен салық салынады.

Корпорациялык табыс салығы салынатын объект болып төлем көзінен үсталатын салық салынатын табыс табылады. Мұндайларға жататындар:

• дивиденттер;

• жеке тұлғалардың банкттегі салымдары бойынша төленетін сыйакыларды қостағандағы депозиттер бойынша сыйақы;

• ұтыстар;

• резидент еместердің республикадағы көздерден алған табыстары;

• резидент-банктерге, зейнетацы жинақтаушы қорларға, лизинг берушілерге жәнеборыштық құнды қағаздар бойы төленетін сыйакыдан баска заңды тұлғаларға төленетін сыйақы;

• эмитенттердің купон түрінде борыштык құнды қағаздар
бойы төленетін сыйақылар.

Төлем көзінен үсталатын табысқа 15% мөлшерлемемен салық салыиады. Тұрақты заңды тұлға ретінде кұрынмаған резидент еместердің төлем көзінен ұсталатын табыстарына келесі мөлшерлемелермен салық салынады:

• дивиденттер, катысу үлестен түскен табыстар мен сыйақыларға- 15%;

• тәуекелді сақтық келісімшарттар бойы төленетін сақтықтык сыйақыларға - 10%;

• тәуекелді қайта саңтық келісімшарттар бойы төленетін сақтықтык сыйларға - 5%;

• халықаралык жүк тасуға көрсеткен тасымалдылык қызметтен түскен табыстарға-5%;

• басқа табыстарға - 20%.

Өз іс-әрекетін түрақты мекемелер арқылы іске асыратын шетел заңды тұлғаларға табыс салығының мөлшерлемесі 30% көлемінде тағайындалған. Ал өз іс-әрекетін түракты мекеме арқылы іске асыратын резидент емес занды түлғаның таза табысына 15% мөлшерлемемен салык салынады. Таза табыс маңында есептелген корпорациялық табыс салығының сомасын алғаннан қалған салық салынатын табыс болады.

Салық төлеушілер салықтық мерзім ішінде ағымдағы айдың 20 жүлдызына дейін бюджетке корпорациялық табыс салығы бойынша аванстық төлемдерді шгізуі тиіс. Салықтық мерзім болып күнтізбелік жыл есептеледі. Корпорациялық табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомасы өткен салықтық мерзім маңындағы декларацияда көрсетілген нақты салықтық міндеттемелер сомасы негізінде, ағымдағы салықтық мерзім маңындағы болжамдаған осы салықтың сомасы есебімен бірге анықталады. Декларация тапсыру мерзімге дейін аванстық төлемдер сомасы өткен жылғы салықтык мерзім бойы төленген аванстық төлемдердің орташа айлық көлемінде есептеледі. Бұл салық бойынша ақырғы есеп айырысу, тағайындалған декларация тапсыру мерзімінен 10 жұмыс күннен асырмай іске асырылуы тиіс.

Бюджет түсімдерінің ішіндегі келесі үлес салмағы жоғары салық - ол қосылған құн салығы (ҚҚС). Бұл салық тауарлар, жұмыстар мен қызметтер құндарына өндіру мен айналуында қосылатын кұнның бюджетке төленетін бөлігі және біздің аумақтағы импортгың аударымын құрайды. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленетін ҚҚС көлемі өткізілген тауарлар бойы есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар бойы төлеуге жататын қосылған құн салығының сомасы арасындағы айырмасы ретінде анықталады.

Салық заңнамада ҚҚС салынатын объект ретінде салық салынатын айналым мен салық салынатын импорт қарастырылған. ҚҚС төлеушілер болып осы салық арқылы есепке тұрған немесе түруға тиісті түлғалар табылады. Ал тауарлар импорты арқылы ҚҚС төлеушілер болып елдің аумағына кедендік заңнамаға сәйкес осы тауарларды импорттаған тұлғалар табылады.

Салық заңнамасына сәйкес тауарға қатынасты өткізу арқылы айналым маңында келесілер болады:

• тауарға меншікті құқықты беру, яғни тауарды сату, басқа тауарға айырбастау, тауарды экспорттау, тауарды ақысыз беру, жарғылық капиталға енгізу, жұмыс берушінің жалдама жұмыскерге еңбекақы ретінде тауарды беру;

• төлем шарттары есебінде тауарды жіберу, оның ішінде қаржылық лизингке бойы беру;

• комиссия келісімшарттары арқылы тауарларды жіберу;

• төленбеген борыш ретінде аманаттағы тауар немесе мүлікті беру;

• кәсіпкерлік іс-әрекетке жатпайтын шаралар жүргізуге және өздік түтынуға тауарды пайдалану;

• бір заңды тұлғаның ішіндегі бөлімдері бір-біріне тауар жіберуі, егерде олар өздері ҚҚС төлеушілер болса.

Қызметтер мен жұмыстар өткізу арқылы айналым болып қандай болса да қызмет көрсету немесе жұмыс орындау, оның ішінде ақысыз және тауар өткізуден басқа ақы үшін атқарылатын іс-әрекет есептеледі. Ақы үшін атқарылатын іс-әрекет түрлері ретінде келесілер каралады:

• мүліктік жалға беру келісімшарттар арқылы мүліктерді уақытша иелікке және пайдалануға беруі;

• акыл-парасат меншік объектілері бойынша құкыңтарды беруі;

• жұмыс берушінің жалдама жұмыскердің еңбекакысы есебінде жұмыс орындау мен қызмет көрсетуі;

• бір заңды тұлғаның құрылымдық бөлімдері арасындағы қызмет көрсету мен жұмыс орындауы, егерде олар өздері ҚҚС төлеушілер болса.

Салық салынатын импорт маңында салық заңнамаға сәйкес ҚҚС босатылғандардан басқа республика аумағына енгізіл-ген немесе енгізуге жататын, кеден заңнамасына сәйкес дек-ларацияланған барлық тауарлар табылады.

ҚҚС мөлшерлемесі 15 пайызға тең, ал түрлі-түсті және қара металл сүймендері мен халыкаралык тасыналдауға байланысты қызметтер мен жұмыстардан баска экспортқа арналған тауарлар, қызметтер мен жұмыстар өткізу айналымдары бойынша нелдік мөлшерлеме бойынша ҚҚС пайдаланады.

ҚҚС төлеуші әрбір салыктык мерзімнен кейінгі айдың 15 жүлдызынан қалмай бюджетке салыкты төлеуі тиіс. Импорттық тауарлар бойынша ҚҚС кеден заңнамасында анықталған кеден төлемдерін төлейтін күнде төленеді.

Табиғи және басқа да ресурстарды пайдалану үшін түсімдер республикалық бюджетте ҚҚС сияқты тауарлар, жұмыстар мен қызметтер маңындағы ішкі салықтар құрамында көрсетіледі. Мұндай түсімдердің ішінде бонустар, роялти, үстеме пайда салығы және өзара шарттар арқылы өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі өте маңызды үлес салмақ алады. Жоғарыда айтылған төлемдер жер қойнауын пайдалану жөніндегі өзара шарттар бойынша пайда болатын жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдері деп айтылады. Бұларды төлеушілер болып Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар жүргізетін жеке және занды түлғалар табылады.

Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу өзара шарттардың негізгі түрлеріне байланысты екі түрге бөлінеді:

• біріншісі - ол Салық кодексімен тағайындалған барлық салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді төлеуді қарастырады;

• екіншісі - ол өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлеуді қарастырады және де салық заңнамасымен тағайындалған барлық салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді, олардың ішінен шикі мұнай акцизі, үстеме пайда салығы, жер мен мүлік салықтарын шығару арқылы төлеуді үйғарады.

Салық тәртібінің бірінші үлгісі барлық өзара шарттар бойы ағайындалады, ал екінші моделі - тек қана өнім бөлу жөніндегі өзара арттарда пайдаланады. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының лесі жөніндегі өзара шарттар арқылы алатын өнім бөлудегі үлесі еспубликалық бюджет кірістерінің көзі болады және оның келемі тиісті жылға республикалық бюджет жөніндегі заңмен анықталады. Жер қойнауын пайдалану жөніндегі барлық өзара шарттар ең алдымен міндетті түрде салықтық сарап-тамаөтуге тиіс.

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнайы төлемдерінің ішінде ең үлкен үлес салмақты роялти қамтиды. Роялти төлеушілер - олар барлық жер қойнауын пайдаланушылар. Роялти көлемі салық салу объектіге, есептеу базасы мен мөлшерлемеге байланыс-ты анықталады. Роялти көлемін есептеу үшін салық салу объекті ретінде бірінші тауарлық өнім көлемі алынады. Бұл арада бірінші тауарлық өнім ретінде келесілер болуы мүмкін:

• мұнай, газ және газ конденсаты, көмір мен жанарлы сланцтер, тауарлық кен, жер астындағы су, асбест, күрылыс материалдар өндіретін шикізат, металлургия үшін кен емес шикізат;

• асыл металлдар, концентраттағы, кендегі, құмдағы химиялы таза металдар, түрлі-түсті, сирек, радиоактивті металдар мен химиялык шикізат концентраттары;

• асыл және баска да түрлі-түсті тастар мен пьезооптикалық шикізат;

• минералды шикізат.

Барлык роялти салыктық мерзімінен кейінгі айдың 15 жұлдызына дейін төленуі тиіс. Роялти мөлшерлемесі жобанын мәліметтеріне сәйкес өзара шарттарда тағайындалады және оның ең минималды мөлшері 0,5 пайыздан төмен болмауы тиіс. Ал көмірсутектер бойынша роялти мөлшерлемесы төменгі екі әдістің бірі арқылы өнім көлеміне байланысты аныкталған пайыз ретінде тағайындалады:

• өзара шарт бойынша кдрастырылған іс-әрекеттің барлық мерзімінде көмірсутектердін жиған-терген көлемін анықтау әдісі;

• өзара шарт бойынша іс-әрекеттін әрбір жылында жиған терген өнім денгейін аныктау әдісі.

Бонустар - ол жер қойнауын пайдаланушылардың бекітілген төлемдері және олар ақша формасында өзара шартта тағайындалған мөлшер мен тәртіпте төленеді. Бонустын екі түрі бар — қол қойылатын бонус және коммерцияпық табыс бонусы. Қол койылатын бонус - ол өзара шарт жасалғанда тағайындалатын жер қойнауын пайдаланушылардың белгілі аумақта өз іс-әрекетін атқару құқығы үшін бекітілген бір жолғы төлемі. Оның мөлшерін Реслублика Укіметі анықтайды.

Коммерциялык; табу бонусы - ол жер қойнауын пайдалану өзара шарт бойынша тағайындалатын және өзара шарт-ты аумақтағы әрбір коммерциялық табу үшін төленетін тәлем. Коммерциялық табу маңында өзара шартты аумак бойынша табылған және экономикалық тиімділігі бар жер қойнауының өнім қорларының нақты бір түрі жатады. Салық салынатын объ-ект ретінде мемлекетгік орган тағайындаумен осы қорлардың алы-натын көлімі, ал тәлем есептейтін база болын биржалық бағамен анықталған солардың көлемінің құны табылады. Төлеу мерзімі мен алынатын қорлар құнының ең кемінде 0,1 пайыз мөлшеріндегі бонус мөлшерлемесі өзара шарт бойынша тағайындалады.

Жер койнауын пайдаланушының үстеме пайда салығы- ол Салық кодексіңде тағайындалған нормативтін үстінен алынған пайда үшін төлем. Бұл салықты төлеушілер ретідце өнім белу жөніндегі және жер қойнауының басқа өнім туржрін қарастырмаған өзара шарт аркылы өз іс-әрекеттерін атқаратындардан басқа жер койнауъш пайдаланушы-лар есептеледі. Салық салынатын объект ретінде салық мерзім бойынша әрбір бөлек өзара шарт арқылы жер қойнауын пайдаланушының алған пайдасының ішкі нормасы 20 пайыздан жоғары болған таза пайдасының сомасы алынады, ал салык мөлшерлемесі 4 пайыздан 30 пайызға дейін тағайындалған. Бұл салык жөніндегі декларация салық мерзімінен кейінгі жылдын сәуір айының 10 жүлдызына дейін беріліп, 15 жұлдызына дейін төленуі тиіс.

Өнім бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі екі жақ қол қойған келісімде анықталады және оны ақша немесе натуралды формада төлеуге болады. Өнім бөлу жөніндегі өзара келісім - ол жер қойнауын пайдаланушыға ақылы негізде өзара шартық аумақ бойынша пайдалы қазбаларды өндіру мен соған байланысты жұмыстарды өз ақысына жүргізу жөнінде құкық беретін және барлық шарттар қарастырылған келісімшарт.

Республикалық бюджеттің салықтық түсімдері ішіндегі үлес салмағы бойынша тағы бір маңызды салық - ол халықаралық сауда мен сыртқы операцияларға салынатын салыктар. Мұндай салықтар ретінде шеттен әкелетін және шетке шығаратын тауарлар бойынша кеден түсімдері, кедендік бакылау мен кедендік рәсімдерін іске асырудан түсімдер және ел тауар өндірушілерді қорғау шаралары үшін салынатын баждар есептеледі. Кеден төлемдер бойынша төлеушілер, есептеудің, төлеудің, қайтарып берудің және кеден төлемдерін ендіріп алудың тәртібі мен берілетін жеңілдіктер Қазақстан Республикасының кеден заңдарымен анықталады. Республикада кеден заңнамаларына сәйкес көптеген баж түрлерінің ішінен шеттен әкелетіндік немесе импорттык, маусынды, арнайы, демпингке қаржы және өтемақылық баждар қолданылады.

Мемлекеттік бюджеттін сыртқы экономикалық іс-әрекет кірістерін көбейту максатымен, сыртқы сауданы реттейтін мемлекеттік емес жүйені жетілдіру және елдің импорттық саясатын тиімді іске асыру үшін импорттык кеден тарифы пайдаланады. Осы тарифпен карастырылған кеден баждары импорттык тауарлардың ке-ден бағаларына пайыздык катынас арқылы тағайындалады және теңгемен немесе импортының тандауымен айырбасталатын валютамен төленеді.

Тауарлардың кеден бағасы маңында кеден шекарасынан өткен уақытта төленетін тауардың накты бағасы есептеледі. Ке-ден заңнамаларында тауарлардың әр турлері бойынша тариф мөлшерлемелерінің саралаулары қарастырылған, мысалы, бірінші қажеттілікті тауарларға-төмен, ал басқаларына-жоғары деңгейде. Импорттық кеден баждарының экономикалық мәні, біріншіден, шетел өнімдерінің экспансиясынан өз еліміздің Ұлттық өндірісін корғау; екіншіден, бюджет кірістерін толтырудағы мемлекеттің фискалдық мүдделерін қамтамасыз етуде.

Маусымды кеден баждары Укіметтің арнайы Жарлығымен төрт айлық мерзімге тағайындалып, тауарларды шеттен әкелуі мен шетке шығаруын жарамды ретгеуге пайдаланады, Егерде біздің ел аумағына шеттен тауарлар төмен бағамен әкелінсе және олар елдің сондай немесе соларға сәйкес тауар өндірушілеріне зиян тигізетін болса, онда демпингке карсы баждар пайдаланады. Ал егер шеттен әкелу мен шетке шығарылатын тауарлардың өндіруіне немесе экспорттауына субсидиялар пайдаланса және мұндай жағдай ел тауар өндірушілерге зиян әкелсе, онда өтемакылық баждар қолданылады.

Акциздер - олар тауарға салынатын жанама салықтын бір түрі және де олар жаппай тұтынылатын тауардын бағасына қосьілып, сатып алушы есебінен төленеді. Акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлерінін тізбесі, акциздерді төлеушілер, акциз салынатын объектілер, есептеулер мен төлеудің тәртіптері Салық кодексінде тағайындалған. Тауар құнына пайызбен немесе заттай нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленген акциз мөлшерлемелерін Қазакстан Республикасының Үкіметі бекітеді.

Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлімін калыптастыратын негізгі салықтардың бірі болып жеке түлғалар төлейтін жеке табыс салығы табылады. Салык кодексінде арнайы бап бойынша тағайындалған осы салық салынуға жатпайтын табыстарды қоспағанда, осы салық салатын объекті ретінде төлем көзінен салық салынатын табыстар мен төлем көзінен салық салынбайтын табыстар саналады.

Салык төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстарына кызметкердің табысы, біржолғы төлемдерден алынған табыс, жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері, дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс, стипендиялар және жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.

Қызметкердің тәлем көзінен салық салынатын табысы болып салық шегерімдері сомасына азайтылған табысы табылады. Бұл салықтың сомасы кызметкердің салық жылы ішінде төлем көзінен салык салынатын табысына Салык кодексінде белгіленген мөлшерлемелерді қолдану аркылы есептеледі. Жеке табыс салығын есептеу және ұстап қалу уәкілетті мемлекеттік орган тағайындаған тәртіппен ұлғаю нәтижесімен ай сайын жүргізіледі.

Салық төлеушілердің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке нотариустардың табысы және басқа да табыстар жатады. Осы табыстар бойы жеке табыс салығын есептеу мен төлеу мерзімі Салық кодексінде белгіленген тәртіппен дербес жүзеге асырылады.

Салық заңнамасына сәйкес резидент - салық төлеушілер жеке табыс салығы бойынша уәкілетті мемлекеттік орган тағайындаған арнайы формалар арқылы декларацияны табыс етеді, Мұндай резидент - салық төлеушілерге келесілер жатады:

• төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;

• Қазакстан Республикасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;

• Қазакстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

• Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлықка карсы күрес туралы заң актілеріне сәйкес декларация беру жөніндегі міндеттеме жүктелген адамдар;

• Қазақстан Респу бликасы Парламентінің депутаттары, судьялар;

• Салық кодексінде көрсетілген, табыстары олар үшін белгіленген салық салынбайтын шектен асып кеткен жеке тұлғалар.

Аймақтар бюджеттерін қалыптастыратын негізгі салықтардың бірі болып саналатын салық - ол көлік құралдары салығы. Бұл салықты төлеушілер болып өз құкығында салык салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектілері бар занды тұлғалар табылады. Салық салу объектілері ретінде мемлекеттік тіркеуге жататын және уәкілетті органда есепте тұрған көлік құралдары есептеледі. Олардың ішінен жүк көтергіштігі 40 тонна және одаіі асатын карьерлік автосамосвалдар мен мамандандырылған медициналык көлік күралдары салык салу объектілері болып табылмайды.

Салық мөлшерлемелері айлық есептік көрсеткіштермен двигатель көлеміне, қуатына немесе жүк көтергіштігіне байланысты және көлік кұралдары түрлері бойынша дифференцияланған мөлшерде Салық кодексінде тағайындалған. Осымен қатар, көлік күралдарын пайдалану мерзімі мен автокөлікті шығарған елдерге байланысты түзету коэффициенттері қолданылады. Салық төлеушілер өздерінің салық салу объектілерін, салық мөлшерлемесын және түзету коэффициенттерін негізінде салық кезеңі үшін салық сомасын дербес есептейді.

Әлеуметтік салық бюджеттердін кіріс бөлімінің салык түсімдері құрамындағы ең маңызды салықтардың бірі болып саналады. Бұл салық 2013 жылы осыған дейін әрекеттегі әлеуметтік қорлар үшін төлемдер орнына енгізілген. Әлеуметтік салык төлеушілері болып жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар, республиканың резиденттері - занды тұлғалар және республикада қызметін түракты мекемелер, филиалдар мен өкілдіктер аркылы жүзеге асыратын резидент еместер табылады.

Қазақстан Республикасының заңды тұлғалар - резиденттер және республикада қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, сондай-ақ әкімшілік-басқарушы және инженер-техник персоналдың шетелдік мамандары үшін әлеуметтік салык төлейтін мөлшерлемелар мөлшері, салықты есептеу мен төлеу тәртібі салык кодексінде толық тағайындалған.

Мүлік салығы турашыл нақты салык болып табылады, себебі оның мөлшері салық төлеушінің табысына емес, мүлігінің құнына байланысты. Сондықтан бұл салық мүлікті тиімді пайдалануының кажеттілігіне арналған. Мүлік салығын төлеушілер болып республика аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды түлғалар мен республика аумағында меншік құқығында салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер табылады.

Ал бірыңғай жер салығын төлеушілер (белгіленген қажеттілік нормативтер шегінде), жер қойнауыи пайдаланушылар (белгіленген салық режимнің екінші моделі бойынша жұмыс істейтіндер), мемлекеттік мекемелер, уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары мен діни бірлестіктер мүлікке салынатын салықты толеушілер болып табылмайды.

Мүлік салығын салатын объектілер ретінде негізгі құралдар мен материалды емес активтер саналады. Ал жер, көлік құралдары, үкіметтің шешімі бойынша консервациядатұрған негізгі құралдар, жалпыға ортақ пайдаланатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен оларға салынған жол құрылыстары, инвестициялық жоба шеңберінде пайдалануға жаңадан аігізілген негізгі құралдар және қайта тұрғызылатын ғимаратгар мен құрылыстар түріндегі аяқталмаған құрылыс объектілері, сондай-ақ көрсетілген объектілерде монтаждауды талап ететін жабдықтар салық салу объектілеріне жатпайды.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлердін салық салу объектілері бойынша салықтық база ретінде бухгалтерлік есеп мәліметгері арқылы анықталатын осы объектілердің орташа жылдық қалдық құны алынады. Салық кодексінде бекітілген мөлшерлемелері пай-далану арқылы салық төлеушілер салық мөлшерін дербес есептейді және бекітілген тәртіппен бюджетке төлейді.

Мүлік салығын төлеуші ретінде меншік кұкығында салық салынатын объектілері бар жеке тұлғаларда есептеледі. Жеке тұлғалардың мулік салығы салынатын объектісі болып олардың меншік құқығымен тиесілі және кәсіпкерлік кызметте пайдала-нылмайтын келесі объектілер табылады:

• республика аумағындағы тұрғын үй-жайлар, саяжай кұрылыстары, гараждар және өзге де күрылыстар, ғимараттар, үй-жайлар;

• республика аумағындағы аяқталмаған құрылыс объектілері қоныстану (пайдалану) кезінен бастап.

Жеке түлғалар үшііі салық базасы ретінде әрбір жылдың қаңтар айының 1 жұлдызындағы жағдай бойынша уәкілетті орган тағайындайтын салық салу объектілерінін құны алынады. Салық салу объектілерінің құнын есептеу - Қазақстан Республикасының Үкіметі аныктайды. Салык мөлшерлемелері салық салу объектілерінің күнына байланысты Салық кодексінде тағайындалған. Мысалы, егерде салық салу объектінщ құны 1 000 000 теңгеге дейін болса, онда салық салу объекті құнының 0,1 пайыз молшерлемесімен салық төленеді, ал егерде 10 000 000 теңгеден жоғары болса, онда 46 500 теңге + 10 000 000 тецгеден асатын сомадан 1 пайыз мөлшерде салык төленеді.

Салықты есептеуді салык кезеңінің тамыз айының 1 жұлдызына дейін салық органдары іске асырады, ал бюджетке салық төлеу салық салу объектілерінің орналасқан жері бойынша есепті салық кезеңінің қазан айының 1 жұлдызына дейін төленеді.

1992 жылдан бастап қолданылатын жер салығы жерді тиімді пайдалануын қамтамасыз етудің экономикалық механизмі ретінде енгізілген. Салык салу мақсатпен және арналған нысаны мен тиес-ілілігіне байланысты барлық жерлер келесі санаттарға бөлінген:

• ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер;

• елді мекен жерлері;

• өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шаруашылығы емес мақсаттағы жерлер;

• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер;

• орман қорының жерлері;

• су қорының жерлері;

• сақтаулы қордағы (запастағы) жерлер.

Осы санаттар ішіыдегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың, орман мен су қорының және сақтаулы қордағы жерлер салық салуға жатпайды. Ал елді мекен жерлері салық салу мақсатпен екі топқа бөлінген - бірінші топқа тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлерді қоспағанда елді мекен жерлері жатады; екінші топқа тұрғын үй қоры, соның ішінде олардың жанындағы құрылыстар мен ғимараттар орналасқан жерлер кіреді.

Жер салығын төлеушілер болып жеке меншік, тұрақты жер пайдалану және бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқықтарында салық салу объектілері бар жеке және заңды түлғалар табылады. Салық кодексіне сәйкес келесілер жер салығын төлеушілер болып табылмайды:

• бірыңғай жер салығын төлеушілер;

• мемлекеттік мекемелер;

• жер қойнауын пайдаланушылар (салық режимінің екінші моделі бойынша қызмет атқаратындар);

• уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерінің мемлекетгік кәсіпорындары;

• Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен соларға теңестірілген адамдар, мүтедектер, сондай-ақ бала кезінен мүгедектің ата анасының бірі;

• «Ардақты ана» атағына ие болған, «Алтын алқа» алқасымен наградталған көп балалы аналар;

• діни бірлестіктер.

Жер салығын салу объектісі болып жер учаскесі (ал жер учаскесіне ортақ үлестік меншік болғанда - жер үлесі) табылады, ал олардың алаңдары салық базасы ретінде есептеледі. Салық кодексіне сәйкес елді мекендердің ортақ пайдалануындағы, ор-тақ пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан, республика Үкіметінін шешімі бойынша консервацияланған объектілер орналасқан және инвестициялық жобаны іске асыру үшін иемденіп алынған және пайдаланылатын жер учаскілері салық салу объектілері болып табылмайды.

Жер салығын төлеу тәртібі және оның базалык мөлшерлеме лері жер түрлері мен пайдалану мақсаттарына байланысты 1 гектарға есептеліп, топырақтың сапасы бойынша сараланған түрде, ал елді мекен жерлеріне салынатын базалык салық мөлшерлемелері алаңның бір шаршы метріне шаққанда елді мекендер түрлері бойынша Салық кодексінде тағайындалған.

Бюджет кодексіне сәйкес салықтық түсімдер құрамына салықтық төлемдерден басқа заңды және жеке тұлғалар төлейтін әр түрлі алымдар, баждар мен төлемақылар кіреді. Олардың ішін-дегі негізгі алымдардың бірі болып саналатын мемлекеттік тіркеген үшін зацды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер төлейтін алым табылады. Бұл алымдардың сомасы Үкімет тағайындаған мөлшерлемелер арқылы есептеледі және тіркеуші органға тиісті кұжаттарды тапсырмай тұрып төленеді.

Сонымен қатар, Үкімет тағайындаған мөлшерлемелер арқылы заңды және жеке тұлғалар төлейтін тағы да бірқатар алымдар бекітілген. Олардың ішінде жылжымайтын мүлікке және онымен жасалатын мәмілелерге құкықтарды мемлекеттік тіркегені үшін алым, радиоэлектрондык күралдарды және жоғары жиіліктегі құрылғыларды мемлекеттік тіркегені үшін алым, механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді, теңіз, өзен кемелері мен ша-ғын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, дәрі-дәрмек құралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алымдар.

Бюджет кодексіне сәйкес автокөлік құралдарының республика аумағы бойынша жүргені үшін алым келесі шарттар арқылы өндіріп алынады:

• халықаралык қатынастарда жолаушылар мен жүктерді тасымалдауды жүзеге асыратын отандық автокелік құрал-дарының Қазақстан Республикасының аумағынан кетуі;

• халықаралық қатынастарда жолаушылар мен жүктерді тасымалдауды жүзеге асыратын шетел автокөлік құралдарының
Қазақстан Республикасы аумағына келуі немесе кетуі және транзиті;

• ірі көлемді және ауыр салмақты отандық және шетелдік автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы бойынша жүруі;

• отандық және шетелдік автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының ақылы мемлекеттік автомобиль жолдары бойынша жүруі,

Бұл алымды төлеушілер болын ресттублика аумағында автокөлік құралдарының жүруін жүзеге асыратын жеке және заңды түлғалар табылады және оның сомасы Үкімет белгілеген мөлшерлемелер арқылы есептеліп, рұқсат құжаттарын алғанға дейін төленеді.

Акциондардан алынатын алым алу объектісі болып аук-цион өткізу нәтижелері бойынша анықталған мүлікті немесе мүліктік құқықтар сатудың құны табылады, ал мөлшерлемесі осы сату құнының 3 пайыз мөлшерінде тағайындалған. Алым сомасын төлеушілер дербес есептеп, аукцион өткізгеннен кейін 15 күнтізбелік күннен кешіктермей төлеуге және аукцион өткізгеннен кейін 10 күнтізбелік күннің ішінде салық төлеуші ретінде мемлекеттік тіркеу орны бойынша салық органдарына алым женінде декларация тапсыруға тиіс.

Заңды және жеке түлғалар жекелеген қызмет түрлерімен ай-наласу құқығы үшін лицензия беру кезінде Үкімет белгілеген мөлшерлемелер бойынша алым төлеушілер болып табылады. Ал телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдары радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат бергені үшін Үкімет белгілеген мөлшерлемелер арқылы алым төлеушілер болып табылады.

Кәсіпкерлік қыз-меттің жекелеген түрлеріне арналған арнаулы салык режимі ойын бизнесІ аумағында, ақшасыз ұтыс ойын автоматтары, боулинг, картинг, бильярд пен лото ойынын ұйымдастыру бойынша қызметтер көрсететін жеке кәсіпкерлердің іс-әрекеттеріне қолданылады. Мұндай кәсіпкерлерге тіркелген жиынтық салық салу негізінде корпорациялык немесе жеке табыс салықтары мен қосымша құн салығын есептеу мен төлеуі жөнінде оңайлатылған тәртіп тағайындалған.

Қазіргі кезеңде жүріп жаткан салық реформасы салық салуды оңайлату мен барлық салық төлеушілерге тең шарттар жасауға және де салық әкімшілігін жүргізуді әрі карай жетілдіруге бағытталып отыр. Бұл арада салық жүйесінің жетілдіру бағыты тек қана бюджет кірістерінің есуін қамту емес, соған қоса ол экономика басқарудың әсершіл құралы болуы тиіс. Салық жүйесінің ашыктығын камтамасыз ету мен мемлекеттің салық төлеушілермен арақатынасын жаксарту салық әкімшілігін жүргізу процесін жетілдіруді қажет етеді.